Οι πρώτοι μύλοι εμφανίζονται στην Κρήτη μετά το Μεσαίωνα, κατά την Ενετοκρατία. Οι κατακτητές επιζητώντας τη σιτάρκεια του νησιού ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν ευκολότερα τους τυχόν αποκλεισμούς του από τους εχθρικούς στόλους. Έτσι, σε όσα χωριά περνούσαν ποτάμια και το επέτρεπαν οι συνθήκες έχτισαν νερόμυλους. Αρχικά έβαλαν τους ντόπιους να δουλεύουν ως εργάτες. Γύρω από τους νερόμυλους δημιουργήθηκαν όμως και νέοι οικισμοί και χωριά. Όσοι Κρητικοί έμαθαν το επάγγελμα του μυλωνά, δημιούργησαν, σταδιακά, τον δικό τους νερόμυλο και άρχισαν να ευημερούν. Μαζί με αυτούς αναπτυσσόταν η οικονομία όλου του οικισμού., τουλάχιστον μέχρι την Τουρκοκρατία που ο κατακτητής κράτησε τη διαχείριση των μύλων και έβαλε στη δούλεψη του ραγιάδες. Πολύ αργότερα,, στα τέλη του 19ου αιώνα, με την αστικό-βιομηχανική επανάσταση, οι αγροτικοί νερόμυλοι εγκαταλείφθηκαν επειδή ήταν αδύνατον να ανταγωνιστούν τις αλευροβιομηχανίες που δημιουργήθηκαν κοντά στα αστικά κέντρα.
Στις μέρες μας είναι δύσκολο ακόμα και να υποψιαστείς που βρίσκονται οι περισσότεροι νερόμυλοι κι αν τους δεις δεν είναι εύκολο να φανταστείς πως αυτά τα χαλάσματα που τώρα χάνονται πίσω από καλαμιές ήταν νερόμυλοι που έδιναν ζωή στον τόπο. Πριν από χρόνια, εξαιτίας κάποιου βιβλίου που διάβαζα βρέθηκα να αναζητώ τον παλιό νερόμυλο του Μεγάλου Ποταμού. Ακολούθησα την κοίτη, από το «έβγα» του Κουρταλιώτικου φαραγγιού. Όταν έφτασα στην παλιά μονή του Πρέβελη, όπου όπως αναφέρει, το 1583, ο Καστροφύλακας βρισκόταν το χωριό Mollini (Μύλοι, στα ενετικά), το μοναδικό σημάδι νερόμυλου που κατάφερα να εντοπίσω ήταν το βρόχι μιας κατώπετρας (μυλόπετρας). Στο γυρισμό πήρα το δρόμο που περνάει από το χωρίο Μύρτος Δήμου Φοίνικα. Εκεί σε μια στροφή, καθώς παρατηρούσα το Λιβυκό να σηκώνει προβατάκια είδα ένα μισό-χαλασμένο νερόμυλο. Είναι δύσκολο να τον επισημάνεις γιατί σε παρασύρει το όμορφο τοπίο. Πιο εύκολα τον εντοπίσεις αν πάρεις δρόμο που ξεκινάει από το χωριό Κάννεβος και πάει παράλληλα με το φαράγγι του Κοτσυφού για να καταλήξει στον Πλακιά. Εκεί που ανοίγει το φαράγγι και στρίβεις για το χωρίο, θα δεις το μισογκρεμισμένο νερόμυλο.
Στα νοτιοανατολικά της πόλης του Ρεθύμνου, μέσα στο καταπράσινο και πανέμορφο Βρυσινιώτικο φαράγγι βρίσκεται, εγκαταλελειμμένο σήμερα, το χωριό των Μύλων, που έχει πάρει το όνομα του από τους παλιούς νερόμυλους που βρίσκονται κατά μήκος της κοίτης του ποταμού. Οι μύλοι αυτοί χτίστηκαν το Μεσαίωνα και σήμερα είναι ερειπωμένοι ενώ το παλιό υδρο- δίκτυο έχει σχεδόν καταστραφεί. Άλλοτε όμως προμήθευαν την πόλη του Ρεθύμνου με αλεύρι.
Όπως κατευθύνεσαι προς το νότο στο νομό Ηρακλείου , έξω το χωριό Κάτω Αστρακοί περνάς από τοΑστρακιανό φαράγγι όπου ακόμα μέχρι σήμερα μπορείς να δεις τους δέκα νερόμυλους, που κάποτε έδιναν ζωή στα γύρω χωριά Στις μικρές λιμνούλες του φαραγγιού οι ντόπιοι ψάρευαν χέλια και έπιαναν καβούρια, γύρω από τους μικρούς καταρράκτες. Ένας ερειπωμένος νερόμυλος, σε καλή όμως κατάσταση βρίσκεται δίπλα στο εκκλησάκι του Άγιου Γιώργη του Χωστού, στην περιοχή Αγίας Βαρβάρας Ηρακλείου. Δίπλα του υπάρχει και ένα παλιό πατητήρι. Ένας ακόμα νερόμυλος σώζεται στις Γωνιές του Δήμου Τυλίσου.
Ο μύλος στο Ζαρό του Ηρακλείου, παραμένει ενεργός, αλλά έχει αλλάξει χρήση. 
Λειτουργεί εκμεταλλευόμενος τη δύναμη του νερού του ποταμού Κατσουλίδη. Σήμερα έχει μετατραπεί σε μουσείο, με μεγάλη επισκεψιμότητα καθώς βρίσκεται πολύ κοντά στην τεχνητή λίμνη Βότομος, που δημιουργήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’80 από την ομώνυμη πηγή.
Καθώς όλοι αυτοί οι παλιοί νερόμυλοι βρίσκονται κοντά σε ποτάμια, όπου το τοπίο συνήθως χαρακτηρίζεται ως μεγάλου φυσικού κάλλους, σε πολλές χώρες της Ευρώπης ο κόσμος δείχνει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για αυτούς. Πολλοί αναστηλώνονται είτε ως μνημεία είτε για να δοθούν για άλλη χρήση. Ο πλούτος αυτός παραμένει ανεκμετάλλευτος για την Κρήτη, με εξαίρεση κάποιες λιγοστές ταβέρνες, που υπάρχουν και στους τέσσερις νομούς και συνήθως φέρουν και το όνομα «Νερόμυλος» ή «Μύλος».
Αβγά με ντομάτες και κριθαροκουλούρες
Υλικά (για 4 άτομα)
- 100 ml ελαιόλαδο
- 2 κρεμμύδια τριμμένα στον τρίφτη
- 5-6 ντομάτες ώριμες, αποφλοιωμένες, κομμένες σε φέτες
- 8 αβγά
- αλάτι και πιπέρι
- 2 μεγάλες κριθαροκουλούρες
Εκτέλεση
Βάζετε τις κριθαροκουλούρες σε ένα βαθύ πιάτο και κόβετε πάνω τους τις ντομάτες έτσι ώστε να τις βρέξετε λίγο με το «νερό» τους. Ρίχνετε το μισό ελαιόλαδο σε ένα μεγάλο και φαρδύ τηγάνι και σοτάρετε τα κρεμμύδια. Προσθέτετε τις ντομάτες, το υπόλοιπο ελαιόλαδο, αλατοπιπερώνετε και αφήνετε τη σάλτσα μέχρι να δέσει. Όταν πιει το νερό της, χαμηλώνετε τη φωτιά. Ανοίγετε με ένα κουτάλι χώρο και ρίχνετε ένα-ένα τα αβγά, με προσοχή να μη σπάσουν οι κρόκοι. Θρυμματίζετε τις κριθαροκουλούρες και τις ρίχνετε στη σάλτσα. Σκεπάζετε το τηγάνι και αφήνετε τα αβγά να ψηθούν μέσα στη σάλτσα, για 5- 6 λεπτά, περίπου. Σερβίρετε με μια σπάτουλα, φροντίζοντας να βάλετε σε κάθε πιάτο από ένα αβγό στη μέση και γύρω-γύρω τη σάλτσα με τα κρεμμύδια και τις κριθαροκουλούρες.
Συνδεθείτε ή Εγγραφείτε για να συμμετάσχετε στη συζήτηση